Over Migraine, Picasso, kunst enz.

(Helmmasker (19e eeuw), een mythisch wezen voorstellend, Melanesië, Golf van Papoea.)
Helmmasker (19e eeuw), een mythisch wezen voorstellend, Melanesië, Golf van Papoea.

Kubisme uit een slordige hersenpan

Migraine en suikerziekte als inspiratiebronnen voor beeldende kunst. Arthur Eger over zigzaglijnen, sterretjes, spiralen en ruiten: voor de patiënt een kwelling, voor kunstenaars een uitlaatklep. Hoe verwerkte Picasso zijn 'visueel geweld'?

Hoe komt het dat in de decoratieve kunst zulke frappante overeenkomsten bestaan tussen ver van elkaar verwijderde culturen? Toen Arthur O. Eger aan zijn boek over 'stijl en grondvormen van decoraties en ornamenten' werkte, stuitte hij op deze intrigerende vraag. In zijn publikatie Decoratieve kunst behandelt hij in sneltreinvaart de belangrijkste stijlen in vele culturen in Oost en West, maar het slot prikkelt het meest. Waar komen de overeenkomsten vandaan in vooral de geometrische motieven? Sterker nog: hoe komt het dat het zigzagmotief zo universeel is? De VPRO-serie Een schitterend ongeluk met daarin Oliver Sacks bracht hem op een spoor. Arthur Eger, industrieel en grafisch ontwerper in Amsterdam, vertelt hoe deze geleerde zogenaamde migraine-aura's liet zien. Migrainepatiënten kunnen, als een aanval zich aandient, drie stadia meemaken. Allereerst zien ze - letterlijk - 'sterretjes', vlekken die opdoemen en verdwijnen. In een andere fase ontstaan in het gezichtsveld zigzaglijnen. De derde fase tenslotte wordt 'visueel tumult' genoemd. Allerlei structuren dansen door elkaar: honingraten, spiralen, traliewerken, ruiten, spinnenwebben. Eger legde vervolgens contact met het Engelse farmaceutische concern Boehringer-Ingelheim, dat van honderden migrainepatiënten tekeningen, schilderijen en collages had verzameld met, inderdaad, zigzaglijnen en 'visueel tumult' erop. Het had hun gevraagd, zodra een aanval zich aandiende, te visualiseren wat hun voor ogen kwam.

Eger werd aan het denken gebracht. Waar deed dat 'visueel tumult' hem aan denken? Juist, aan Picasso. Een correspondentie met Sacks en een gesprek met prof. dr. M.D. Ferrari uit Leiden leverde een bevestiging op. De medicus Ferrari vertelde dat hij op zijn colleges soms plaatjes van Picasso laat zien, als illustratie van de beelden die migrainepatiënten op hun netvlies kunnen krijgen. Een theorie was geboren. Zou migraine een bron van creativiteit kunnen zijn? Aan de autoriteit van Oliver Sacks twijfelt Eger niet. 'Het is een neuropsycholoog die veel over migraine heeft gepubliceerd. Hij heeft de drie niveaus beschreven die patiënten kunnen doormaken: de vlekken, de zigzaglijnen en het visuele tumult.' Van hem leerde hij ook dat migraine overal ter wereld veel voorkomt: gemiddeld een op de tien mensen lijdt eraan. 'Een aanval, die een paar dagen kan duren. Het is vreselijk.' Arhtur Egers hypothese luidt, in het kort: migraine - en sommige andere ziekten waaronder suikerziekte - leiden wellicht tot vormen van expressie die we herkennen in geometrische motieven en in kunstvormen als het pointillisme (de 'sterretjes') en het kubisme (het 'visueel tumult'). Over migraine is overigens het meest bekend.

Wat dacht u, toen u Picasso's drijfveer had gevonden. Eureka?
'Zeker. Een collega van me was daarentegen teleurgesteld. Een tikje ontluisterend voor Picasso, vond hij het. In zijn ogen was die man toch een genie.'

Sluit het een het ander uit?
'Volgens sommigen wel. Ik vind het geen bezwaar vanuit welke motieven iemand werkt. Picasso schilderde gewoon wat hij zag, een gezicht met de neus boven het oog. Of migraine zijn drijfveer was, weten we overigens niet zeker. Ik heb twee biografieën van hem gelezen, maar geen letter daarover.'

Blijft de vraag waarom migraine juist het pointillisme of het kubisme heeft opgeleverd. Hoe reageerden middeleeuwers op migraine?
'Het lijkt me niet verstandig om je als schilder in de middeleeuwen zó te uiten. De brandstapel stond altijd klaar. Picasso en zijn tijdgenoten hadden durf. Het waren niet voor niets baanbrekende kunstenaars.'

Goed, maar waarom dan uitgerekend rond 1900?
'Picasso ging verder dan anderen. Hij maakte autonome kunst, geen decoratieve kunst. Maar de grond van wat hij deed met zijn visuele tumult is van alle tijden: spelen met zigzaglijnen en andere geometrische motieven. Mijn vermoeden is dat de zigzaglijn een biologische of medische oorsprong heeft. Ik heb daar geen sluitend bewijs voor, maar het zou kunnen. Sterker, ik denk het.'

Eger wijst op een overzicht van decoratieve grondvormen, verzameld door René Smeets. Daaruit blijkt dat elementaire versieringen als zigzaglijnen, driehoekjes en ruitjes in alle zogeheten primitieve culturen van de wereld voorkomen. Hij vindt dat opmerkelijk, omdat het geen figuren zijn die eenvoudig uit de natuur zijn af te leiden. Het zou voor de hand liggen als de natuur, bijvoorbeeld blad- en bloemmotieven, als eerste inspiratiebron voor kunst zou fungeren.

Eger: 'Omdat migraine overal voorkomt en van alle tijden is, kan de zigzaglijn ook overal ter wereld tegelijk zijn opgedoken. Een vorm van bezwering. Iemand voelt een aanval opkomen, ziet letterlijk de vlekken en de lijnen, en om de verwachte ellende af te weren gaat hij tekenen of schilderen. Expressie als bezweringsmiddel is een geaccepteerd en bekend fenomeen. Kijk maar naar de grotschilderingen: beesten met pijlen erin om de goden gunstig te stemmen voor de jacht.'

Van rendierjagers kun je niet verwachten dat ze mooie afgewerkte schilderijen maken. Maar in de achttiende of negentiende eeuw was er toch genoeg vrijheid voor kunstenaars om zich buiten het werk dat in opdracht moest worden gemaakt, vrij te uiten?
'Ik vermoed dat men anders omging met, laten we zeggen, bezweringsrituelen. Iedereen had en heeft daar z'n eigen methode voor. Neem Goya. Op zijn schilderijen zijn vaak opvallend vervormde figuren te zien met bijvoorbeeld lange handen. Dat is mooi, en dat typeert hem. Maar Goya had volgens sommige deskundigen vermoedelijk een oogafwijking, waardoor hij figuren gewoon anders zag dan anderen. Dat is een mooi voorbeeld. Ook een biologische verklaring van kunst, zonder dat daarmee de grootheid van de kunstenaar wordt aangetast.'

De oorsprong van migraine ontleent Arthur Eger aan de theorieën van de Utrechtse psycholoog Piet Vroon en anderen. Volgens Vroon, bekend van boeken als De tranen van de krokodil en Wolfsklem dragen de menselijke hersenen de sporen van een slonzige opbouw tijdens de evolutie. De evolutie is in zekere zin haastwerk geweest; op veranderde omstandigheden moest de mens snel reageren. Dat betekent dat het evolutionair gezien laatst ontwikkelde deel van de hersenen, de neocortex die slechts 50.000 tot 100.000 jaar geleden tot ontwikkeling kwam, gebreken vertoont. Concreet gezegd: de prijs voor het denkvermogen en de taal is hoofdpijn en migraine.

Dus zowel de primitieve geometrische versieringen van Peru als het pointillisme en kubisme in Europa danken we misschien aan onze slecht ontwikkelde hersenpan?
'Zo zou je het, extreem uitgedrukt, kunnen zeggen.'

Dit is natuurlijk zeer glad ijs waarop u zich begeeft.
'Dat klopt. Ik steek m'n nek uit, in de hoop dat anderen reageren. Misschien leed Picasso wel aan migraine, maar is zo'n persoonlijk detail nooit in kunstbiografieNn terechtgekomen. Maar ook als hij er niet aan leed, zou ik het graag willen weten.'

Begrippen als inspiratie en originaliteit komen bij u wel in een ander daglicht te staan.
'Hoe kunst wordt beoordeeld, is altijd afhankelijk van plaats- en tijdgebonden normen. Plagiaat is bij ons momenteel de zwaarste zonde, maar in China is het een vorm van eerbetoon om uit het werk van een grote meester te citeren. Kunstenaars of studenten uit andere culturen die in Nederland terecht komen, moeten er soms aan wennen dat hun nauwgezette figuratieve werk niet wordt gewaardeerd. Gij zult vernieuwend zijn, is hier de heersende opvatting.'

Wat is mooi?
'Dat hoeft niet per se iets vernieuwend te zijn. In het Volkenkundig Museum in Rotterdam zag ik een tentoonstelling van moderne kalligrafie uit het Midden-Oosten. Prachtig. Dit hoort niet alleen hier, zei ik, maar ook in het Stedelijk in Amsterdam. Dit is moderne kunst. Wat mooi is, berust gewoon op afspraken. Bij ons is originaliteit de norm.'

Ziekte als inspiratiebron is wel van een bijzondere orde.
'Er zijn zoveel inspiratiebronnen. Neem muziek die onder invloed van drugs wordt gemaakt. Dat is toch geen muziek die alleen daarom op een lager trapje staat dan andere muziek. En laten we Vincent van Gogh niet vergeten, die krankzinnig werd en toen zijn mooiste doeken schilderde. De bron doet niets af aan de kwaliteit. Het is alleen interessant om die bron te weten.'

Waarom zou je dat willen weten?
'Iedere kenner of ieder geïnteresseerd mens wil achter de dingen kijken. Als industrieel vormgever houd ik terrasstoelen snel op hun kop om de constructie te bestuderen. Ik heb in een hotel wel eens het deksel van de stortbak van de wc opgetild om een blik op het mechaniek te werpen. Je loopt rond en neemt de dingen tot je.'

Haal je het geheim niet weg als je wilt doordringen tot de kern van de inspiratie?
'Integendeel. Hoe meer je je verdiept in de achtergrond van een kunstwerk of van de maker, des te meer groeit de waardering. Je kijkt langer, je wordt erin getrokken.'

U denkt niet: daar heb je weer die migraine-streepjes?
'Absoluut niet. Zo werkt het niet.'

Jan Goossensen
Kubisme uit een slordige hersenpan is op 21 december 1996 in Hervormd Nederland gepubliceerd.

(Ferenc Gögös (1936-1992?), Hemelpoort (1989))
Ferenc Gögös (1936- ), Hemelpoort (1989)

Terug naar Medisch

Terug naar de Migrainerubriek